2 Dziecko Warszawy

Na naszej ulicy od mieszkalnych domów oddzielone podwórkiem stały rzędem drewniane komórki przeznaczone na opał. W rogu podwórka znajdowały się ubikacje, z których fekalia służyły do użyźniania ogródków. Niektórzy gospodarze trzymali prosięta lub kozy, a pracownicy kolejowi nawet krowy, które wypasali na porosłych trawą zboczach toru kolejowego.

Domki i okalające je płotki były pomalowane na kolor ciemnej wiśni. Jeden rząd domków od drugiego dzieliła niezabrukowana ulica i podczas lata pod nogami idącego wzbijały się tumany kurzu, a podczas deszczu grzęzło się w błocie. Ponieważ dzieciarnia latem chodziła boso, błoto służyło jej nie tylko do taplania się, ale stanowiło również materiał budowlany. Dziewczynki przeważnie robiły z niego babki, chłopcy budowali mury oblężnicze, wiadukty lub tory kolejowe, w zależności od wieku.

Właścicielami domków byli przeważnie wieśniacy, którzy nie mogąc wyżywić swoich rodzin na posiadanych skrawkach ziemi, jakie im przypadły z rodzinnych działów, sprzedawali je bogatszemu sąsiadowi lub folwarkowi, a za otrzymane pieniądze budowali sobie domek i z rolników stawali się robotnikami.

Gospodarzem pierwszego domu na Pelcowiźnie, do którego się przeprowadziła nasza rodzina był wdowiec z kilkorgiem dzieci w wieku moich starszych sióstr, utrzymujący się oprócz pobieranego od lokatorów komornego z oddalonego o kilka kilometrów gospodarstwa. Nasza rodzina zamieszkała w dwóch pokojach z kuchnią. Część mebli z poprzedniego mieszkania zostało sprzedane, komorne zapłacone za kilka miesięcy z góry, reszta pieniędzy rozeszła się na bieżące wydatki. Z dawnej sypialni rodziców pozostały piękne łóżka, ze stołowego okrągły stół o dziesięciu nogach oraz wielka szafa z książkami ojca.

Ledwie się mama urządziła, znalazła jakąś pracę, wybuchła I wojna światowa. Zaczęło się kilkuletnie piekło. Mama nienawykła do pracy i rozpieszczana przez ojca chwytała się najcięższej roboty, byle wyżywić dzieci. Zimową porą jeszcze trudniej było przeżyć, zwłaszcza gdy Warszawą zawładnęli Niemcy. Wówczas mama i wiele innych kobiet chodziło do bliższych i dalszych wiosek po chleb. Część zdobytego chleba sprzedawały, żeby mieć pieniądze na kupno nowego, pozostały zjadaliśmy. Zdarzało się też, że posterunki niemieckie zatrzymywały kobiety i zabierały cały ładunek chleba. Cóż, wojna ma własne prawa. Dlatego z jedzeniem bywało rozmaicie, często posiłek musiała zastąpić książka.

Mówiono dużo o komendancie Piłsudskim. O jego legionach śpiewano pieśni. Mój brat został skautem[4]. Chodził z długą łodygą od słonecznika wybierając się bić szkopów, a ja drepcąc obok niego deklamowałam:

Wanda leży w polskiej ziemi,
bo nie chciała Niemca.
Lepiej mieć Polaka
niźli cudzoziemca.

Brat na wojnę nie poszedł, ale brał udział w rozbrajaniu zwyciężonych. Z dumą odnosił na posterunek niewiele krótsze od niego karabiny.

Początkowo życie w nowym mieszkaniu układało się normalnie. Moje siostry zaprzyjaźniły się z córkami gospodarza, które okazały się sympatycznymi dziewczętami. Tymczasem mama dostała pracę w giserni[5], która jednak niedługo trwała. Nie odpowiadała jej panująca tam atmosfera, raziła swoboda dziewcząt w obcowaniu z mężczyznami i wulgarny sposób zachowania. Rozejrzała się za innym zajęciem. Znalazła je w szkolnej bibliotece. Ale zarobki nie wystarczały na opędzenie codziennych potrzeb naszej rodziny.

Sytuację uratowały moje starsze siostry. Najstarsza z nich, Zosia, skończyła właśnie parotygodniowy kurs robienia słomkowych kapeluszy. Przytaskała do domu snop trzciny zwanej chelmen (panama) i kilka drewnianych główek, który to towar wzięła od mistrzyni. Nastąpił przydział pracy. Zosia została majstrem. Otrzymała do pomocy w wyrabianiu kapeluszy dwie siostry: Kazię i Wandzię. Czesia obowiązana była opiekować się dzieckiem, to znaczy mną. Mietek, jako jedyny mężczyzna miał pomagać Zosi, gdy przywoziła nowe snopy chelmenu.

Chelmen trzeba było najpierw oczyścić ze stwardniałych części, a później misternie wyplatać kapelusze na drewnianych główkach o różnych obwodach. Gotowe kapelusze odnosiła siostra do mistrzyni, która jej wypłacała za robotę i dawała nową wiązkę trzciny kapeluszowej, ciężką jak snop zboża. Siostra, słaba i delikatna panienka, oblewała się potem taszcząc większy od siebie snop do domu.

Wszyscy wypełniali swoje obowiązki jak należy. Ja buntowałam się tylko wtedy, gdy mnie Czesia nie chciała nosić, za to gdy mnie posadziła wśród kupy odpadków panamy, naśladowałam siostry i zdawało mi się, że im pomagam. Z dwóch uczennic Zosi, zdolniejszą do wyrabianie kapeluszy okazała się Wandzia. Wkrótce przy czyszczeniu chelmenu została Kazia, a Zosia i Wandzia wyplatały kapelusze.

Miękkie kapelusze panama dawały niezły dochód, ale praca przy ich wyplataniu była nudna i niezdrowa. Za to dziewczęta nie musiały się stykać z robotnicami z giserni i przyjmować ich obyczaje, czego najbardziej się nasza mama obawiała.
– Wolę was widzieć w trumnach niż na złej drodze – mawiała często.

Toteż wkrótce i Czesia przyłączyła się do wyplatania kapeluszy, a żeby sobie jakoś rozweselić nudną pracę siostry wyśpiewywały ró­żne piosenki, a że miały ładne, młode głosy mijający nasze okno przechodnie, często zwalniali kroku, a nawet poniektóry przystanął, by owego śpiewu posłuchać. Wprawdzie Zosia każdą melodię kończyła „kozaczkiem”, ale pozostałe siostry zagłuszały ją, a przygodni słuchacze nie wymagali zbyt wiele od samorodnych śpiewaczek.

Czasem myślę, że dobrze się stało, że nie było spadku do podziału, bieda zjednoczyła nas, zapewniła na jakiś czas rodzinną idyllę. Wszystko układało się dobrze, gdy nasz gospodarz ubzdurał sobie, żeby rozpędzić swoje dzieci i moje rodzeństwo, ożenić się z naszą mamą i mieć zdrowe ręce do pracy oraz gospodynię dla siebie.

Początkowo liczył na to, że trudne warunki zmuszą zarozumiałą „hrabinę” do podporządkowania się jego woli, mało, będzie mu nawet wdzięczną, że on, właściciel kamienicy i gospodarstwa chce się z nią, nędzarką, ożenić. Zaplanował sobie, że po odmieszkaniu zapłaconego komornego da mamie do wyboru: małżeństwo lub eksmisja. Tymczasem wspólna praca mamy i sióstr pokrzyżowała mu plany, bowiem mama nie zgodziła się na proponowane małżeństwo, a oburzona bezduszną postawą wobec jego własnych dzieci oraz ingerencją w sprawy jej rodziny, wynajęła mieszkanie o kilka domów dalej. Następna przeprowadzka.