Bródno i Pelcowizna

Cecylia Siwińska z d. Sokołowska „Moja dzielnica Pelcowizna” (fragmenty)[1]

Urodziłam się na Pelcowiźnie przy ul. Pomorskiej 8, w 1920 roku. (…) Moja dzielnica Pelcowizna była położona między torami kolejowymi a Wisłą. Wzdłuż torów ciągnęła się ul. Różopolska, od której odchodziły inne ulice (…). Ul. Jabłonowska ciągnęła się od huty szkła pana Sawickiego do ul. Modlińskiej, którą jeździła kolejka wąskotorowa na trasie: Jabłonna-Mosty-Karczew. Nasza dzielnica zaczynała się od Śliwic i ciągnęła do Zalewu Żerańskiego. Ostatnim domem murowanym był dom państwa Karolaków. Domy były oddzielone ogrodami. Pamiętam jak brukowano ulice i zakładano gazowe latarnie do oświetla­nia ulic. Dzielnica moja była bardzo czysta. Dzielnicowy codziennie chodził i sprawdzał porządek. Trawę, która wyrastała między brukiem, trzeba było wyrywać. Dla nas dzieciaków to była radocha, ścigaliśmy się z wyrywaniem przy naszej posesji. Boki rynsztoków musiały być spryskane wapnem.

Pięknie wyglądała nasza dzielnica na wiosnę. Pnie drzew owocowych i innych były pomalowane na biało wapnem. Kwitły bzy, kasztany, jaśminy, akacje – zapach był, aż chciało się żyć. (…) W domu naszym mieszkali lo­katorzy, z którymi żyliśmy jak w rodzinie. W ogrodzie rosły drzewa owocowe, dużo krzewów bzu i jaśminów. (…) Przy domu stała olbrzymia grusza, dlatego nazywano go „Domem pod gruszą”. Na niedziele mieliśmy zawsze gości: rodzinę bliską i dalszą, znajomych z Bródna i Pragi.

 (…) Przy ul. Toruńskiej mieścił się 18-sty Ko­misariat Policji, tuż przy torach kolejowych, dalej apteka pana Rościszewskiego, dom pani Smolińskiej, w którym było przedszkole (ochronka), do którego uczęszczałam, spędzając szczęśliwe dni z dziećmi i z panią wychowawczynią; była bardzo miłą i ko­chaną przez dzieci; nie pamiętam jej nazwiska, na imię miała Zofia, a gosposia, która nam gotowała posiłki, nazywała się pani Godlewska[2]. (…) Był to rok 1925. Dalej stały domy mieszkalne i kilka sklepów żydowskich. Po drugiej stronie ul. Toruńskiej był kiedyś folwark. Przejął go ogrodnik, pan Wiśniewski[3]. Na dwa lata przed wojną 1939 r. postawił dużą kamienice Żyd Aron. Obok stała budka z wodą wodociągową, za którą płaciło się jeden grosz za wiadro. Usługiwała w tej budce pani Drożyńska, a syn jej miał obok budkę ze słodyczami i lodami.

Przy ul. Helskiej pani Wróbel miała magiel. Na ul. Pomorskiej państwo Kosińscy mieli sklep spożywczy, a także państwo Żółtowscy, Żydzi, mieli sklep spożywczy. Państwo Andrysiakowie zajmo­wali się sprzedażą węgla na kilogramy[4], a państwo Baranowscy mieli krowy; mogliśmy u nich kupować mleko. W domu państwa Siwickich zamieszkiwał rabin z rodziną: miał dorosłego syna, dorosłą córkę i dwie małe dziewczynki, bliźniaczki. Mieszkał również fryzjer, Żyd Gidale z żoną Jantą. (…) Gustaw Klotz miał duży murowany dom przy ul. Pomor­skiej. Był Niemcem ożenionym z Polką, mieli dwoje dzieci. Gustaw Klotz kilkakrotnie obronił nas, gdy była blokada i wybierano mężczyzn do obozów, na roboty do Nie­miec.(…)

Najwięcej sklepów było przy ul. Warmińskiej. Rzeźnicze pp. Binięda, Gniadek, Łapiński, Byrski, Urbański – wyrabiali pyszne wędliny[5]. Na święta zaopatrywali się mieszkańcy w szynki wędzone i mięso. Kilka sklepów spożywczych i żydowskich z materiałami łokciowymi. Żydzi zajmowali się sprzedażą na raty: ubrań, mebli, firan, itp., wszystko do gospodarstwa domowego. Pan Pawlak miał cukiernie własnych wyrobów. Filię posiadał na Bródnie. Piekar­nię pieczywa miał pan Polański, Niemiec Gepert, Żyd Jołke; w jego piekarni pracował pan Chrzanowski, który na święta piekł nam ciasto. Największą kamienicę miał pan Wojciechowski; mieściły się tam dwa olbrzymie sklepy: spożywczy i kolonialny. Wchodząc do bramy można było zauważyć umocowaną tablicę z napisem: Dałeś mi Boże z Twej Opatrzności, daj też i temu, co mnie zazdrości. Przy stacji kolejki wąskotorowej, przy ul. Warmińskiej, piękną kawiarnię z szyl­dem „Kawiarnia pod lipami” miał pan Lejder. Przy budynku była altana, wokół któ­rej rosły lipy.

Przy ul. Kartuskiej, róg Jabłonowskiej, stał dom państwa Rangów, w nim mieścił się skład apteczny pana Warchoła (zamordowany w Wawrze), a także razura [zakład fryzjerski] państwa Borków [Baera], którzy mieli synka Bogdana. Posiadali oni też sklepy. Właścicielami domów byli także Niemcy: Hildebrand, Szmith, Wolfram.

[ul. Jabłonowska – Modlińska ku północy]

Vis a vis stacji kolejki stał Dom Ludowy, w którym odbywały się akademie, zaba­wy karnawałowe i wieczorki taneczne. Działały sekcje, takie jak: haftu, robienia na drutach i szydełkowania, nauka tańców ludowych i sekcje teatralne, które prowadzi­ła pani Romańska z panią Zofią Sendek. Był zespół instrumentalistów (…). Biblioteką i dekoracją sali zajmował się pan Jasiński[6], imienia nie pamiętam. Obok Domu Ludowego stal dworek, w którym mieszkali państwo Bieńkowscy. Zajmowali się ogrodnictwem, mieli plantacje pomidorów i rzodkiewki, ciągnące się do Śliwic. Przed wojną 1939 r. wybudowano tam Szkołę nr 160.

  W stronę Żerania stał dom pana Jabłońskiego, w którym on sam prowadził zakład stolarski. Jego żona była akuszerką. Dalej mieszkał pan Krzyżewski, organista, obok był plac targowy i Szkoła Po­wszechna nr 59[7], a po katastrofie lotniczej kpt. Żwirki i Wigury została nazwana ich imieniem. Był to ładny, parterowy budynek z olbrzymią salą gimnastyczną i składaną sceną. Tutaj właśnie odbywały się koncerty, akademie, przedstawienia i zabawy. Kie­rownikiem był pan Wyczański, uczyli także Kotarbińscy, Wasilkowski. Dalej stały domy mieszkalne, w których mieszkali Polacy i Żydzi. Na końcu tej ulicy stała okazała synagoga, w której w soboty zbierali się Żydzi na modlitwy. (…) [Po drugiej stronie kościół św. Jadwigi.] Przy kościele stała plebania i domek, w którym mieszkał kościelny, pan Banaszek, zajmując połowę, a druga część przezna­czona była na spotkania stowarzyszeń, m.in. koła św. Teresy, które prowadziła katechet­ka pani Maria Zielińska. (…) Na uroczystość Bożego Ciała procesja szła przez całą dzielnicę z Pelcowizny do innej parafii. Przychodziła do nas procesja z Bródna i Annopola, my na Bródno z procesją chodziliśmy ulicą Toruńską i Wysockiego do kościoła Matki Boskiej Różańcowej.

Gdy został usypany wał przeciwpowodziowy, zaczynający się od mostu kolejowego Gdańskiego do Kanału Żerańskiego, było to piękne miejsce na spacery. Młodzież męska i żeńska spacerowała, śpiewając i grając na instrumentach, którym wtórował rechot żab znad Wisły. Wisłą płynęły statki pasażerskie i łodzie rybaków, wydobywa­jące żwir i piasek. W dali, nad Kanałem Żerańskim stał bliżej brzegu Wisły wiatrak, obok dwie olbrzymie cysterny „Nobla”. A po drugiej stronie Wisły widać Zamek Królewski, katedrę św. Jana, kościół sióstr Sakramentek, ośrodek sportowy dawny CIWF i klasztor bielański. Na Zielone Święta Wisłą jeździły statki spacerowe, odświętnie ustrojone, z orkiestrą, na Bielany do Bochenka. W Lesie Bielańskim odbywały się zabawy, karuzele, różne imprezy. (…)

Sąsiedzi byli bardzo serdeczni, życzliwi, spokojni. Mieliśmy gramofon z dużą tubą. Często wieczorami do brata przychodzili koledzy i koleżanki z instrumentami, tań­czyliśmy do późnego wieczora. Mój tatuś bardzo lubił młodzież, więc bawił się razem z nami. (…)

Między ul. Jabłonowską i Modlińską znajdował się Klub „Ordon”. (…) Co niedziela odbywały się mecze lub [zawodnicy] wyjeżdżali grać z innymi klubami.

Idąc w stronę Żerania w kierunku kościoła św. Jadwigi były Zakłady Radiowe „Telefunken” w dawnej fabryce zapałek „Płomyk”, a w stronę ul. Toruńskiej, przy kościele stała Szkoła nr 160. Kierownikiem jej była pani Maria Chlewicka[8]. (…) Obok szkoły stała kuźnia i piekarnia Żyda Joikie. Meldunki prowadzili: Skoruchowa, po jej śmierci pani Szulimowicz[9], Kulik i Trawiński.

Opis zdjęć (ze zbiorów Henryka Podczaskiego):

1. Pelcowizna, Dom Ludowy 12.01.1935 r., po lewej autorka artykułu Cecylia z domu Sokołowska.
2. Pelcowizna, wiosna 1936 – rodzina Łysakowskich w ogrodzie przy ul. Kartuskiej. W głębi kamienica przy ul. Warmińskiej, własność Wojciechowskiego, wraz z gabinetem dentystycznym pani Dietrich-Sonnenberg. Zdjęcia za zbiorów Henryka Podczaskiego.
3. Pelcowizna 1938 – zakład fryzjerski Baera, ojca aktora Bogusława Baera (1926-2002). Zdjęcia za zbiorów Henryka Podczaskiego.
4. Dom Ludowy, partia brydża, początek lat 30.
5. Dom Ludowy, pin-pong, po lewej Henryk Łysakowski, początek lat 30.
6. Pelcowizna, w kierunku Żerania, wiatrak 1937 r.
7. Pelcowizna, koniec lat 20., zawody sportowe KS Ordon, skacze Henryk Łysakowski – klub znajdował się vis a vis budynku szkół nr 113 i 160 po drugiej stronie ul. Modlińskiej.
8. Szkoła nr 160, 1938 r. – kierownik Lucjan Żmudzki oraz nauczycielka Cecylia Owoc wraz z dziećmi.